Ғалымжан Н.Р., Көпежанова Д.Е.
ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ АЙМАҚТЫҚ ФАКТОРЫ *
Аннотация:
Мақалада Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі аймақтық фактордың ықпалына кешенді талдау ұсынылған. Зерттеу жүйелі және салыстырмалы әдістерге негізделген, олар динамикалық өзгеретін ғаламдық пен аймақтық конъюнктура жағдайында мемлекеттік саясаттың қалыптасу ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді. Мақалада құқықтық база, институттық механизмдер және ұлттық мүдделерді қорғауға бағытталған стратегиялық шаралардың қалыптасу кезеңдері егжей-тегжейлі қарастырылған. Зерттеу нәтижелері мемлекеттік органдар арасындағы өзара әрекеттестікті жетілдіру, құқықтық базаны жаңғырту және халықаралық ынтымақтастықты белсендіру қажеттілігін дәлелдеп, ұлттық қауіпсіздік жүйесінің тұрақтылығын арттыруға бағытталған ұсыныстарды негіздейді
Ключевые слова:
ұлттық қауіпсіздік, аймақтық фактор, геосаясат, Қазақстан, интеграция, нормативтік-құқықтық база, институтаралық өзара әрекеттестік
Кіріспе. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі қазіргі жаһандық өзгерістер жағдайында бірінші орында тұратын міндеттердің бірі болып табылады. Елдің Еуропа мен Азияның қиылысында орналасуы қауіпсіздікке аймақтық және ғаламдық факторлардың ықпалын талап етеді [1]. Аймақтық фактор ұғымы геосаяси, экономикалық, мәдени және институттық ерекшеліктер жиынтығы ретінде қарастырылады, ол осы аумақтың жағдайын сипаттайды. Жаһандық жүйенің өзгеру үрдісі және қауіпсіздік саласының трансформациясы жағдайында Қазақстан өз ұлттық мүдделерін қорғауды ұлттық тәжірибе мен халықаралық үлгілерге сүйене отырып ұйымдастыруға ұмтылады. Зерттеудің мақсаты – аймақтық фактордың Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне әсер етуінің негізгі құрамдас бөліктерін талдау, проблемалық аймақтарды анықтау және мемлекеттік саясатты оңтайландыру бойынша ұсыныстар беру.
Әдеби шолу. Ұлттық қауіпсіздік егемендікті, аумақтық тұтастықты, әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты және құқықтық тәртіпті сақтауға бағытталған шаралар кешенімен қамтамасыз етілетін, мемлекеттің ұлттық мүдделерін әртүрлі сипаттағы қауіптерден (ішкі және сыртқы) қорғау жағдайы ретінде анықталады [2]. Осы жұмыстың контекстінде аймақтық фактор деп Қазақстан Республикасындағы қауіпсіздікті қамтамасыз етудің нақты шарттарын анықтайтын геосаяси, экономикалық, мәдени және институционалдық белгілердің жиынтығы түсініледі. Қазақстан Республикасының «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңы (26 маусым 1998 ж.) [2, 3] мемлекет қауіпсіздігіне бағытталған мемлекеттік саясаттың негізін құрайды. Вартанова М.Л. [4] еңбегінде ұлттық валютаның конвертируемділігі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі құрал ретінде қарастырылған. Зерттеу экономикалық тұрақтылықты ұлттық қауіпсіздіктің ажырамас бөлігі ретінде бағалайды. Абдуразов Б. Б. және әріптестері [5] ұлттық мүдденің теориялық-әдіснамалық талдауын жүргізіп, қауіпсіздік жүйесінің қалыптасуына құқықтық, экономикалық және әлеуметтік шаралардың бірігу қажеттігін көрсетеді. Пягай А. А., Беспаева Р. С., Искакова М. К. Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі стратегиялық бағыттарды зерттеп, экономиканың әртараптандырылуы мен халықаралық нарықтармен интеграцияның тұрақтылыққа әсерін дәлелдейді. Осылайша, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі мәселені құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және геосаяси тұрғыдан кешенді зерттеу қажеттігін айқындайды.
Материалдар мен әдістер. Зерттеуде Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік жүйесіне аймақтық фактордың ықпалын анықтау мақсатында келесі әдістер қолданылды:
Нәтижелер мен талқылау. Салыстырмалы талдау Қазақстанның геосаяси ерекшеліктері мен экономикалық интеграциясының қауіпсіздік жүйесіне әсерін көрсетеді.
Кесте 1. Аймақтық факторлардың салыстырмалы талдауы.
|
Фактор |
Сипаттамасы |
Қауіпсіздікке әсері |
Тәуекелдер |
Мүмкіндіктер |
|
Геосаяси орналасуы |
Еуразия қиылысына орналастыру |
Стратегиялық маңыздылықтың артуы, сыртқы байланыстарды белсендіру |
Трансшекаралық қауіптер, заңсыз миграция |
Халықаралық ынтымақтастық ауқымын кеңейту |
|
Экономикалық интеграция |
Халықаралық сауда мен инвестиция жобаларында белсенділік |
Экономикалық жүйенің тұрақтылығы, инвестиция тарту |
Экономикалық тәуелділік, жаһандық бағалардың ауытқулуы |
Экономиканы әртараптандыру, инфрақұрылымды дамыту |
|
Социомәдени ерекшеліктер |
Көпұлтты халық, тарихи үздіксіздік |
Ұлттық бірегейлікті нығайту, қоғамдық тұтастықты қамтамасыз ету |
Этностық қақтығыстар, мәдени түсінбестіктер |
Мәдени диалог пен әлеуметтік бағдарламаларды дамыту |
|
Институттық механизмдер |
Мемлекеттік институттердің тиімділігі мен құқықтық базасы |
Құқық тәртібін және тұрақтылықты қамтамасыз ету, тез әрекет ету қабілеті |
Институтаралық үйлесімсіздік, бюрократиялық тосқауылдар |
Институттарды жаңғырту, ынтымақтастықты жетілдіру |
Геосаяси орналасу мемлекеттің стратегиялық артықшылықтары мен қауіп-қатерлерін бір мезгілде қалыптастырады. Экономикалық интеграция экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етсе де, тәуекелдерден сақтануды талап етеді. Социомәдени ерекшеліктер ұлттық бірегейлікті нығайтуда маңызды рөл атқарады, ал тиімді институттық механизмдер құқықтық тәртіпті сақтауға ықпал етеді.
Кесте 2. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі негізгі құралдар.
|
Қамтамасыз ету бағыты |
Нақты шаралар |
Мақсатты көрсеткіштер |
Болжаулы нәтижелер |
Шектеулер мен тәуекелдер |
|
Әскери қауіпсіздік |
Қару-жарақ күштерін жаңғырту, әскери өнеркәсіпті дамыту |
Соғыстық дайындығын арттыру, қорғаныс әлеуетін күшейту |
Әскери қуаттың артуы, қауіптерге тез әрекет ету қабілетінің жоғарылауы |
Қаржылық ресурстардың шектеулігі, технологиялық артта қалушылық |
|
Экономикалық қауіпсіздік |
Экономиканы әртараптандыру, инфрақұрылымды дамыту, инвестиция тарту |
Сыртқы шикізатқа тәуелділіктің төмендеуі |
Экономикалық өсімдің тұрақтануы, сыртқы соққының азаюы |
Жаһандық нарықтың ауытқушылығы |
|
Ақпараттық қауіпсіздік |
Киберкеңістікті қорғау, IT-инфрақұрылымды дамыту |
Кибершабуылдардың азаюы, қорғау деңгейінің артуы |
Сандық инфрақұрылымның нығаюы, киберқауіптердің төмендеуі |
Кибершабуылдардың тез өзгеретін сипаты |
|
Әлеуметтік қауіпсіздік |
Білім деңгейін арттыру, әлеуметтік бағдарламаларды дамыту |
Өмір сүру сапасының жақсаруы, әлеуметтік шиеленістің төмендеуі |
Қоғамдық тұрақтылықтың нығаюы, мемлекеттік сенімнің артуы |
Аймақтық теңсіздік, әлеуметтік әртүрлілік |
2 кесте әскери, экономикалық, ақпараттық және әлеуметтік салалардағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларының кешенді тәсілін көрсетеді. Әр бағыттың мақсатты көрсеткіштері мен болжаулы нәтижелері айқын белгіленген, ал шектеулер мен тәуекелдер нақты талданған. Институтаралық өзара әрекеттестік пен халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, ұсынылған жетілдіру шаралары қауіпсіздік жүйесінің тұрақтылығын арттыруға мүмкіндік береді.
Кесте 3. Ұлттық қауіпсіздікке қауіптердің үлестірілімі.
|
Қауіп түрі |
Проценттік үлес (%) |
Негізгі факторлар |
Тәуекелдер мен салдарлар |
|
Трансшекаралық қылмыстық әрекеттер |
20 |
Наркотиктар саудасы, контрабанда, жемқорлық |
Құқық тәртібінің бұзылуы, экономикалық шығындар |
|
Киберқауіптер |
15 |
Ақпараттық шабуылдар, хакерлік топтар |
Салмақты инфрақұрылымның бұзылуы |
|
Терроризм және экстримизм |
25 |
Радикализация, идеологиялық қарама-қайшылықтар |
Зиянды әрекеттердің қарқынды өсуі, қоғамдық тәртіптің бұзылуы |
|
Экономикалық дағдарыстар |
20 |
Жаһандық бағалардың ауытқуы, шикізат секторы |
Өмір сүру деңгейінің төмендеуі, әлеуметтік тұрақсыздық |
|
Экологиялық және демографиялық мәселелер |
20 |
Климаттық өзгерістер, демографиялық тепе-теңсіздік |
Өмір сүру сапасының нашарлауы, әлеуметтік қақтығыстардың артуы |
3 кестеде қауіптердің үлестірілімін бейнелейді, әрбір қауіптің үлесі нақты пайыздық көрсеткішпен берілген. Терроризм және трансшекаралық қылмыстық әрекеттерге ерекше назар аудару мемлекет қауіпсіздік жүйесін нығайтуда міндетті шаралардың бірі екенін көрсетеді. Экономикалық және экологиялық дағдарыстар қауіпсіздік саласына жан-жақты әсер етеді, сондықтан жүйелі мониторинг пен стратегияны үнемі жетілдіру талап етіледі.
Кесте 4. Жүзеге асырылған шаралардың тиімділігін бағалау.
|
Қамтамасыз ету шарасы |
Тиімділік (%) |
Орындау мерзімі |
Орындаушы ұйымдар |
|
Қару-жарақ күштерін жаңғырту |
80 |
2018–2025 жж. |
Қару күштері министрлігі, отандық өндірушілер |
|
Киберқауіпсіздікті дамыту |
75 |
2020–2024 жж. |
Ұлттық қауіпсіздік қызметтері, IT-компаниялар, мемлекеттік құрылымдар |
|
Экономикалық реформалар |
70 |
2015–2025 жж. |
Үкімет, Ұлттық банк, Экономика министрлігі |
|
Әлеуметтік бағдарламалар |
65 |
2017–2023 жж. |
Білім министрлігі, әлеуметтік қорлар |
4 кесте жүзеге асырылған шаралардың тиімділігін бағалауды көрсетеді. Қару-жарақ күштерін жаңғырту және киберқауіпсіздікті дамыту салаларындағы жоғары тиімділік көрсеткіштері олардың басым бағыт екенін дәлелдейді. Экономикалық реформалар мен әлеуметтік бағдарламалар аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қосымша жетілдіруді талап етеді.
Қорытынды. Осы зерттеу нәтижелері Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі аймақтық фактордың шешуші рөлін анықтайды. Құқықтық база, институтаралық өзара әрекеттестік пен халықаралық ынтымақтастыққа негізделген кешенді жүйе мемлекеттің қауіпсіздік жүйесін нығайтады.
Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі нормативтік-құқықтық база, аймақтық факторлар және жүзеге асырылып жатқан шаралар кешенді түрде талданды. Геосаяси орналасу, аймақтық интеграция және халықаралық ынтымақтастық мемлекеттің стратегиялық мүмкіндіктерін қалыптастырады. Дегенмен, трансшекаралық қылмыстық әрекеттер, киберқауіптер, экономикалық ауытқулар мен экологиялық проблемалар мемлекеттің тұрақтылығына айтарлықтай қауіп төндіреді.
Отандық және шетелдік тәжірибені салыстырмалы талдау аясында ұсынылған жетілдіру шаралары:
Номер журнала Вестник науки №3 (84) том 4
Ссылка для цитирования:
Ғалымжан Н.Р., Көпежанова Д.Е. ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ АЙМАҚТЫҚ ФАКТОРЫ // Вестник науки №3 (84) том 4. С. 615 - 622. 2025 г. ISSN 2712-8849 // Электронный ресурс: https://www.вестник-науки.рф/article/22019 (дата обращения: 20.05.2025 г.)
Вестник науки © 2025. 16+