Батқалова А.Ғ.
ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ *
Аннотация:
Мақалада қиын жасөспірімдермен жүргізілетін түзету-тәрбие жұмысының теориялық негіздерін түсіну үшін тұлғаның девиантты мінез-құлқының механизмдерін зерттеген кейбір авторлардың теорияларына шолу жасалынады
Ключевые слова:
тұжырымдама, диагностика, кеңес беру, коррекция
Қиын жасөспірімдермен жүргізілетін түзету-тәрбие жұмысының теориялық негіздерін түсіну үшін тұлғаның девиантты мінез-құлқының механизмдерін зерттеген шетелдік авторлардың теорияларымен танысу орынды болады.
Шетелдік ғылымда ең кең таралғаны — З.Фрейдтің психоаналитикалық теориясымен ұсынылған психологиялық тәсіл. Бұл теорияның негізгі ережелеріне сәйкес, тұлға ішіндегі қақтығыстар оның инстинктивтік ұмтылыстарынан туындайды және бұл биологиялық тұрғыда табиғатпен айқындалады. Фрейдтің қағидалары кейінірек К.Хорни мен Э.Фроммның еңбектерінде одан әрі дамытылды [1].
Аталған ғалымдардың негізгі тұжырымдарын қорытындылай келе, девиантты мінез-құлықты екі бағытта зерттеу қажет екені анық: біріншіден, клиникалық тұрғыда — яғни, тұлғада органикалық сипаттағы нақты ауытқулардың бар-жоғын анықтау, екіншіден, психологиялық тұрғыда — мінездің ерекшеліктерін, психопатиялық белгілерді және басқа да психикалық ауытқуларды ажырату. Сонымен қатар, адамның ішкі өзегін, яғни тұлғалық қасиеттерін терең зерттеу маңызды талаптардың бірі болып саналады. Ал девиантты мінез-құлықты түсіндіруде әлеуметтік фактор басты рөл атқармайды деп есептеледі.
Девиантты мінез-құлықты түсіндіруде Г.Беккердің стигматизация теориясы ерекше назар аударуға тұрарлық. Бұл теорияға сәйкес, адамның бойындағы ауытқушылықтар оның ішкі табиғи қасиеттерінен емес, қоғам тарапынан көрсетілетін қысым мен бағалаудың нәтижесінде пайда болады. Яғни, жеке адамның мінез-құлқындағы ауытқушылықтар — адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастардың белгілі бір жағдайда қалыптасқан салдары ретінде қарастырылады [2].
Д. Белл [3] девиантты мінез-құлықтың маңызды себебі ретінде әлеуметтік теңсіздікті қарастырады, бұл пікірді басқа бірқатар зерттеушілер де қолдайды.
Шетелдік ғалымдардың кейбір еңбектерімен қысқаша, тіпті жинақы түрде танысудың өзі де тұлғаның девиантты дамуынан шығу жолдарын қарастыратын тұжырымдамалар тұлғалық ауытқулардың табиғатын және оны туындататын факторларды дұрыс түсінуге тікелей байланысты екенін көрсетеді. Яғни, қандай да бір жеңу стратегиясы осы факторларға негізделіп қана басталуы мүмкін.
Девиантты жасөспірімдермен жұмыс істеу тұжырымдамасын қазіргі жағдайға бейімдеп жасау барысында келесі маңызды аспект — әртүрлі ғылым салаларының өкілдері иеленетін құзыреттер арасындағы «аймақтарды бөлу» мәселесімен байланысты. Бұл мамандар өздерінің ғылыми категориялық аппараты шеңберінде қарастырып отырған проблемаларды түрліше түсіндіреді.
Бұл жерде мінез-құлқында ауытқушылығы бар кәмелетке толмаған жасөспірімдер мәселесімен айналысатын ғылым салалары арасында, әсіресе психология-педагогика пәндері мен өзге де ғылымдардың ұстанымдарын жақындастыру қажеттігі туралы сөз болуы тиіс. Бұл қатарға әлеуметтанушылар мен саясаттанушыларды, философтарды, заңгерлерді, криминологтарды және басқа да мамандарды жатқызуға болады. Аталған салалардың мамандары бірлесіп, ортақ тіл табысып жұмыс істей алмаған жағдайда, қиын балаларды әлеуметтік оңалтуға бағытталған іс-шаралар, өкінішке қарай, тиімсіз болып қала беретіні анық.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, девиантты мінез-құлықтағы жасөспірімдерді қайта тәрбиелеу бойынша қызметтің тұжырымдамасын әзірлеу қажеттігі туралы қорытынды жасауға болады. Мұндай тұжырымдама осы құбылыс туралы әртүрлі ғылым салаларынан алынған білімдерді біріктіріп, интеграцияланған түрде ұсынылуы тиіс және, сәйкесінше, пәнаралық сипатта болуы қажет. Осы зерттеу жұмысымызда осындай интеграцияны жүзеге асыру мақсатында біз психологтардың, заңгерлердің, педагогтардың мақсатты түрде ұстанып жүрген заманауи көзқарастарын талдай отырып, қадағалаусыз қалған балаларға қатысты қатынастарын зерттеу бағытында аналитикалық жұмыс жүргіздік.
Психологиялық зерттеулер арасында қазіргі таңда ең танымал болып отырған С.А. Беличеваның тұжырымдамасы, яғни әлеуметтік бейімделмеген кәмелетке толмағандарға психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету тұжырымдамасы [4].
Автор өз тұжырымдамасының мәнін былайша түсіндіреді. Автордың пікірінше, қайта тәрбиелеу жасөспірімнің жеке психологиялық қасиеттерін және оның қоршаған микросоциумдағы жағдайын толық ескере отырып құрылуы тиіс. Әлеуметтік-педагогикалық оңалту іс-шараларының жалпы қағидаттары ретінде автор мыналарды көрсетеді:
-Жасөспірімнің оң қасиеттеріне негізделу,
-Тәрбиелік және профилактикалық жұмыстардың жасөспірімнің болашақ өмірлік мақсаттарын, атап айтқанда, болашақ мамандығын меңгеруге бағытталуы.
-Қиын жасөспірімдердің бос уақытын әлеуметтік пайдалы іс-шаралармен толтыру құралы ретінде қайта тәрбиелеуге бағытталған әрекеттік тәсіл,
-Жасөспіріммен қарым-қатынаста терең сенім мен құрметке негізделген қатынас,
-Педагогикалық тұрғыда нашар дамыған жасөспірімдердің әлеуметтік байланыстарындағы бұрмалауларды жеңу.
Автор тұжырымдамасында девиантты жасөспірімдерге тиімді көмек көрсету ісінде практикалық психологияның маңызының арта түсетінін атап көрсетеді. Бұл практикалық алдын алу қызметтерін, сондай-ақ әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету қызметтерін құру арқылы жүзеге асуы тиіс. Алдын алу практикасы саласындағы қызмет үш функцияны: диагностика, кеңес беру және коррекцияны жүзеге асырудан тұрады.
Автордың тұжырымдамасы аясында тұлғаны зерттеуге терең және жан-жақты жеке психологиялық тәсіл қолданылады, ол қиын тәрбиеленетін балалар мен жасөспірімдердің тұлғасының әлсіз және күшті жақтарын анықтауға бағытталған.
Барлық аталған психологтар мен заңгерлердің көзқарастары және пікірлері девиантты мінез-құлықтағы жасөспірімдермен жұмыс істеуге арналған әлеуметтік-педагогикалық бағдарламаларды құруда ескерілуі тиіс. Қызмет стратегиясының және оның тұжырымдамасының айқындылығын, біз үшін идеологиялық сигналдар мен тірек нүктелері ретінде анықталған жағдаяттар беріп отыр, олар негізінде тәрбиешінің белсенді кәсіби ұстанымы қалыптасады, әрі ол өз кезегінде қиын жағдайда қалған жасөспірімге «жол бастаушы» болуға дайын болуы керек.
Бұл жерде, біздің ойымызша, түзетушілік-тәрбиелік жұмыстың концептуалдық тәсілдеріне екі бағытты бөліп қарастыруға болады: дәстүрлі және инновациялық. Бірінші бағыт 1960-1980 жылдары ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан, олардың көзқарастары Н.А. Беляев, Л.А. Высотина, А.Д. Глоточкин, Л.М. Зюбин, А.И. Кочетов, В.Ф. Пирожков, Б.С. Утевский сияқты ғалымдардың жұмыстарымен негізделген. Бұл кезеңнің негізгі ұғымдары ретінде «түзету», «қайта тәрбиелеу» сөздері қолданылып, олар көбіне құқықбұзушы жасөспірімдерге қатысты түсіндірілетін.
Мысалы, Д.Х. Вафин былай деп жазады: «Қайта тәрбиелеу — тәрбиешілердің мақсатты түрде педагогикалық әсер ету жүйесі, ол тұлғаның теріс қасиеттерін, әдеттерін, мінез-құлық ерекшеліктерін түзету мақсатында, дұрыс қалыптаспаған тұлғаны қайта тәрбиелеуді көздейді» [5, 18 б.].
Берілген тұжырымдар өсіп келе жатқан тұлғаны тәрбиелеуге арналған жалпы стратегиялық көзқарасты береді, ал қиын өмірлік жағдайдағы балалар үшін оларды тез арада оңалту мен әлеуметтендіруге арналған қосымша ескертпелерді қажет етеді. Осы мәселеге қатысты ғылыми-педагогикалық әдебиетті зерттеу нәтижесінде, біз белгіленген бағыт бойынша қиын жасөспірімдермен түзету-тәрбиелік жұмысты ұйымдастыруда жаңа көзқарастарды ұстанатын боламыз.
Номер журнала Вестник науки №5 (86) том 3
Ссылка для цитирования:
Батқалова А.Ғ. ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІ ӘЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ // Вестник науки №5 (86) том 3. С. 2227 - 2231. 2025 г. ISSN 2712-8849 // Электронный ресурс: https://www.вестник-науки.рф/article/23265 (дата обращения: 09.07.2025 г.)
Вестник науки © 2025. 16+