'
Кашкимбаев Н.Т., Калменов М.Д.
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ АЯҚТАЛҒАННАН КЕЙІН ҚАЗАҚСТАНДА ЭВАКУАЦИЯЛАНҒАН ПОЛЯК БАЛАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ (АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ БОЙЫНША) *
Аннотация:
Мақалада поляк балаларын Қазақстан аумағына эвакуациялау мәселелері, атап айтқанда В. Василевская атындағы Ақтөбе поляк балалар үйінің жұмыс істеу мәселесі ашылады. Мұрағат көздері негізінде балалар үйінің материалдық-тұрмыстық жағдайлары, соғыстан кейінгі жылдары жетім балаларды адамгершілік тәрбиелеу мәселелері қаралады.
Ключевые слова:
Қазақстан, поляктар, Ұлы Отан соғысы, балалар үйлері, жетімдер, эвакуация.
1945-1946 жылдары Ақтөбе облысының аумағында 12 балалар үйі, оның ішінде поляк балаларына арналған 2 Балалар үйі жұмыс істегені анықталды. Поляк балаларын эвакуациялау және оларды жақсы жағдайда үйлеріне қайтару мәселесіне үлкен саяси мән берілгені дәлелденді. Ақтөбе облыстық халыққа білім беру бөлімі поляк балалар үйлерін эвакуациялауға байланысты барлық шығындарды өз мойнына алды.
Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар мәселесі әрқашан тарих беттерінде жазулы. Қазіргі уақытта әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жағдайында жетім балалар ең осал қоғам мүшесі болып табылады, Сондықтан мемлекет балалар үйлеріндегі балалардың жағдайын жақсарту жөніндегі шаралар кешенін күшейтеді, балалар мекемелерінің материалдық қамтамасыз етілуін арттырады. Осыған байланысты өткеннің білімі мен тарихи тәжірибесі үлкен маңызға ие.
Поляк халқының Қазақстанда соғыс жылдарында болуының тарихнамасы өте кең. Алайда республика аумағындағы, атап айтқанда Батыс Қазақстандағы поляк балалар үйлерінің проблемасы аз зерттелген.
Қазақстандағы поляк балалар үйлері туралы ең іргелі жұмыстарды Н. В.Степаненконың зерттеулері деп санауға болады [18, 19, 20]. А.С. Аманова [1], Ю. В. Иванова, Б. ж. Абылхожин және Л. Д. Дегитаева [12, 13] тақырыптың жекелеген аспектілерін қозғаған басылымдар үлкен қызығушылық тудырады. Л. Т. Исованың еңбегінде Қазақстандағы поляк балаларының соғыс жылдарындағы проблемасы Кеңес-поляк қатынастарын және Қазақ КСР-дегі поляк делегатурасының қызметін зерттеу тұрғысынан қарастырылады[14].
Бұл мақаланың мақсаты – Ақтөбе балалар үйіндегі поляк жетім балаларының күнделікті өмірін және соғыс аяқталғаннан кейін оларды отанына қайтару мәселелерін зерттеу.
Әдістемелік негіз тарихи ғылымның тарихизм, объективтілік және ғылыми, сондай-ақ әлеуметтанулық және жүйелік тәсілдер сияқты маңызды принциптері болып табылады. Зерттеу барысында жалпы ғылыми (талдау, синтез) және арнайы тарихи (проблемалық-хронологиялық) әдістер қолданылды. Бұл зерттеудің негізін Ақтөбе облысының мемлекеттік мұрағатының құжаттары мен қазақстандық және ресейлік ғалымдардың еңбектері құрады. Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақ КСР аумағында соғыс қимылдары болған жоқ, алайда соғыс оны айналып өткен жоқ. Қазақстан КСРО-ның көптеген эвакуацияланған азаматтарының үйіне айналды. Соғыс жылдарындағы жаппай эвакуация нәтижесінде Ресейден, Молдавиядан, Украинадан, Қырымнан, Беларуссиядан Қазақстанға эвакуацияланған халықтың жалпы саны әртүрлі көздер бойынша 1,5 млн. - нан 1 млн. 941 мың адамға дейін құрады [16, 713-бет]. Халықтың күрт ағыны Қазақстанның қалалары мен кенттеріндегі әлеуметтік проблемалардың санын айтарлықтай шиеленістірді. Зерттеуші А. А. Славко соғыс жетім балалар санының, демек, панасыз және қараусыз қалғандардың жаңа өсуіне себеп болғанын атап өтті. Мемлекет проблемаларды жедел шешуге және ата-анасыз қалған балаларды ұйымдастыруға тырысты. Қазірдің өзінде толып жатқан балалар үйлерін тығыздау басталады, олардағы тәрбиеленушілер саны бірнеше есе артады [17, 79-бет].
Қазақстанға эвакуацияланған балалар үйлері мен сәбилер үйлері, мамандандырылған балалар ауруханалары, сондай-ақ балалары бар әйелдер бар жүздеген эшелондар келе бастады. 1945 жылдың аяғында балалар үйлерінің саны 179-ға дейін өсті, оның 14-і мамандандырылған. Ұлы Отан соғысы жылдарында ата-анасыз қалған балалардың тағдыры-біздің тарихымыздың ерекше парағы. Соғыс кезінде республиканың балалар үйлеріне ата-анасыз қалған 93 153 бала, оның ішінде 1264 жас бала орналастырылды [16, 715-бет]. Соғыстың соңында және соғыстан кейінгі алғашқы жылдары балалар үйлерінің жағдайы өте күрделі болып қала берді.
Ақтөбе поляк балалар үйінің тарихы үлкен қызығушылық тудырады. КСРО-да табылған поляк балаларының негізгі контингенті Батыс Беларуссиядан, Батыс Украинадан және Литвадан жетім және балалар үйлерін эвакуациялау нәтижесінде қалыптасты.
Ол кезде КСРО-да жоғарыда аталған аудандардан 16 жасқа дейінгі поляк ұлтының 66 718 баласы болған [12]. 1942 жылдың басында Қазақ КСР-в эвакуацияланған поляк азаматтарының саны 103 757 адамды құрады. Ақтөбе облысында 5646 поляк орналастырылды, олардың негізгі бөлігі совхоздар мен колхоздарға қоныстанды. 1943 жылы маусымда КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің өтініші бойынша поляк балаларының істері жөніндегі Комитет құрылды. Комитеттің қолдауымен Қазақстанда 1943 жылдан 1944 жылға дейін 10 балалар үйі ашылды, онда 976 бала баспана тапты [18, 75, 77 беттер].
Оңтүстік Қазақстан және Ақтөбе облыстарындағы балалар үйлері саны бойынша ең ірі болды. Ақтөбе облысының аумағында поляк балалары үшін екі балалар үйі жұмыс істеді — Ақтөбе және Джурун ауданында.
Ақтөбе поляк балалар үйі КСРО аумағындағы поляк эмиграциясының ең жаппай ұйымының төрағасы Ванда Василевскаяның есімімен аталды — поляк патриоттары Одағы (БПП) [19, б.85] және Красноармейская көшесінде, № 5 үйде болды. Балабақша аралас типті болды. Мұнда негізінен поляк балалары тәрбиеленді, бірақ белорустар, украиндар, орыстар мен еврейлер де болды. Қуғын-сүргінге ұшыраған балалардың тағдыры әсіресе қайғылы болды. Олар балалардың ерекше санатына жататын. Оларды туыстарына қамқорлыққа беруге тыйым салынды, жалғыз жол - балалар үйі. Туу туралы құжатта "ата-аналар туралы мәліметтер" бағанында поляк балалар үйінің балаларының көпшілігінде "анасы қайтыс болды", "әкесі қамауға алынды" немесе "түрмеде"көрсетілген.
Қазақстан КП(б) Ақтөбе облыстық комитеті бюросының 1945 жылғы 24 шілдедегі "балалар үйлеріндегі тәрбие жұмысының жай-күйі мен жақсарту шаралары туралы" қаулысында 1945/46 оқу жылында мектеп жасындағы 1568 адамның 1069-ы оқумен қамтылғаны атап өтілді [5, б .385].
Ақтөбе поляк балалар үйінің жылдық есебінде мынадай деректер келтірілген: 1945 жылғы 1 қаңтарға балалар контингенті 100 адамды құрады, оның ішінде мектепке дейінгі жастағы 20 адам, 78 оқушы, ауруына байланысты екі бала уақытша оқуға бармады. Сыныптар бойынша оқушылар саны: 1 — сыныпта — 38, 2 — сыныпта — 25, 3-сыныпта-8 және 4-сыныпта-7 адам. Үлгерімі бар оқушылардың жалпы санының 48 — і үлгермеген, 5-і ауруына байланысты 25 адам аттестатталмаған [3, б. 16].
1946 жылдың 1 қаңтарында балалар үйіндегі балалар контингенті 144 адамды құрады, оның ішінде 11 мектеп жасына дейінгі балалар, 131 оқушы және 2 оқушы оқумен қамтылмаған. 1946 жылы оқушылар сыныптарға келесідей бөлінді: 1-сынып-45 адам, 2 — сынып-36, 3 — сынып — 27, 4 — сынып-13 және 5-сынып-10 адам [10, б.16-17]. Егер 1946 жылдың 1 наурызында балалар саны 138 болса, 15 наурызға дейін бес бала шығарылды. Осылайша, 1946 жылы наурызда Ақтөбе поляк балалар үйінде 133 бала тәрбиеленді, оның ішінде 123 мектеп жасында [10, б.73].
Кеңес үкіметі өскелең ұрпақты, әсіресе балалар үйінде еңбекке тәрбиелеуге көп көңіл бөлді. М. Ж. Бекмағамбетова атап өткендей, еңбек баланың идеялық-саяси және адамгершілік тәрбиесінің маңызды құралы болып көрінді, тіпті демалыс кезінде демалыста да ол ажырамас бөлікті құрады.
Соғыстан кейінгі экономика және биліктің жеткіліксіз көмегі жағдайында балалар үйінің тәрбиеленушілерінің еңбегі тек білім беру мақсатында ғана пайдаланылмады, ол балалар үйінің өмір сүруіне көмектесті [2, 28-бет]. 1945 жылдың IV тоқсанындағы тәрбиеленушілерді еңбекке баулу туралы есепте поляк балалар үйінде бес үйірме жұмыс істегені көрсетілген: хор, оған 100 адам, драмалық — 20, дене шынықтыру — 20, би — 40, Еңбек — 50 адам қатысты. Балалар Үйінде үйірмелер белгіленген кесте бойынша жұмыс істеді. Мысалы, еңбек үйірмесінің мүшелері іш киімдерді, сыртқы киімдерді жөндеді, көптеген блузкалар, шұлықтар, қолғаптар және басқа да заттарды байланыстырды. Балалар ойыншықтар жасаумен айналысты, қалайы банкалардан шайға арналған кружкалар жасалды. Үйірме жұмысына балалар үйінің барлық тәрбиеленушілері қатысты. Балаларды еңбекке баулу мақсатында еңбек үйірмесінің жұмысымен қатар ас үйде, жатын бөлмелерде және дәлізде балалардың кезекшілігі енгізілді [10, б.12].
Мысалы, Ақтөбе облысының басқа да балалар үйлерінде еңбекке баулу қатаң режимде өтті. Тамда балалар үйінде слесарлық, тігін және етік шеберханалары ұйымдастырылды, Петропавл балалар үйінде — етік және тігін бөлмесі, Күнжар қаласында — ағаш ұстасы, тігін бөлмесі, Челкарскіде — трикотаж және т.б. [6, б. 8].
1946 жылы облыстың бірқатар балалар үйлерінің жай-күйін тексеру арқылы балалар үйлерінде еңбекке баулу нашар ұйымдастырылғандығы анықталды. Джурун Кос-Истек балалар үйінде өндірістік шеберханалар болмады. Қалғандарында өндірістік шеберханалар құрал-саймандармен және материалдармен қамтамасыз етілмеген [8, б.173]. Осылайша, мемлекеттік органдар өткізген іс-шаралар балалар үйінің тәрбиеленушілерін еңбек қызметіне дайындауды және соғыстан кейінгі жылдары еңбек ресурстарының жетіспеушілігі мәселесін шешуді мақсат етті.
Балалар үйіндегі саяси тәрбие әңгімелер мен газет-журналдарды оқу арқылы жүргізілді. Осылайша, қысқы демалыста балалардың Кеңес Одағына деген сүйіспеншілігін қалыптастыру, кеңес-поляк достығын нығайту мақсатында "Вольна поляк" газетінен мақалаларды оқып, талдауға машықтанды. Демалыс кезінде "қазыналық және бөтен мүлікке, сондай-ақ техниктердің еңбегіне ұқыпты қарау", "еркін демократиялық Польшадағы біздің міндеттеріміз" және т. б. тақырыптар бойынша сынып сағаттары, "балалардың денсаулығын сақтау және жұқпалы аурулардан қорғау шаралары" тақырыбында дәрігермен әңгімелесу өтті [3, б. 8]. Сонымен қатар, көркемөнерпаздар кештері мен поляк және кеңестік мерейтойларға арналған кештер ұйымдастырылды. 1945 жылдың 1 қаңтарынан 1946 жылдың 1 қаңтарына дейін Лениннің қайтыс болу күніне, Қызыл Армия күніне, Жеңіс күніне, В. Василевскаяның есімдеріне және т. б. арналған кештер өтті. [7, б. 17].
Соғыстан кейінгі кезеңде көптеген балалар үйлері өздерін қамтамасыз етуге мәжбүр болды, дегенмен ресми түрде азық-түлікпен, қажетті тұрмыстық заттармен қамтамасыз ету мемлекет есебінен жүргізілуі керек еді. Барлық дерлік балалар үйлерінде қосалқы шаруашылықтар жұмыс істеді. 1946 жылы Ақтөбе облысында 12 балалар үйі жұмыс істеді [5, б. 69]. Мұрағат материалдарында қосалқы шаруашылықтарда 9 Балалар үйі болған, олар Ақтөбе поляк, Юрунск поляк, Қос-Истек және Ақтөбеде жаңадан ұйымдастырылған балалар үйлерінде болмаған [4, б.2]. Алайда, балалар үйі директорының есебінде поляк балалар үйінің тәрбиеленушілері жазда 25 маусым мен 4 шілде аралығында жұмыс істеген және демалған қосалқы шаруашылықта уақыт өткізгені атап өтілген [3, б.17]. Поляк балалары басқа балалар үйлерінің қосалқы шаруашылықтарындағы жұмыстарға тартылды деген қорытынды жасауға болады.
Номер журнала Вестник науки №5 (86) том 4
Ссылка для цитирования:
Кашкимбаев Н.Т., Калменов М.Д. ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ АЯҚТАЛҒАННАН КЕЙІН ҚАЗАҚСТАНДА ЭВАКУАЦИЯЛАНҒАН ПОЛЯК БАЛАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ (АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ БОЙЫНША) // Вестник науки №5 (86) том 4. С. 2346 - 2353. 2025 г. ISSN 2712-8849 // Электронный ресурс: https://www.вестник-науки.рф/article/23570 (дата обращения: 17.07.2025 г.)
Вестник науки © 2025. 16+
*