Оразбекова Т.С.
УАҚЫТТЫ БАСҚАРУДЫҢ ЕҢБЕК ӨНІМДІЛІГІНЕ ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ *
Аннотация:
Бұл зерттеу қызметкерлердің еңбек өнімділігіне уақытты басқарудың (тайм-менеджменттің) әсерін эмпирикалық тұрғыдан талдауға арналған. Зерттеу шеңберінде Pomodoro техникасы, Eisenhower матрицасы және электронды жоспарлау құралдары сияқты заманауи әдістер қарастырылып, олардың Қазақстан ұйымдарында қолдану ерекшеліктері бағаланды. Жергілікті (Kaspi.kz) компаниядағы эксперимент нәтижелері шетелдік озық тәжірибелермен салыстырылды. Алғаш рет Қазақстандық финтех секторында уақытты басқару тренингінің еңбек өнімділігіне оң әсері сандық деректермен дәлелденді
Ключевые слова:
Уақытты басқару, Еңбек өнімділігі, Pomodoro әдісі, Eisenhower матрицасы, Электронды жоспарлау, Қазақстан
Кіріспе. Тиімді жоспарлау арқылы қызметкерлер қысқа мерзімде көбірек жұмыс атқарып, ұйым нәтижелілігін арттыра алады. Дегенмен, көптеген адамдар әлі күнге дейін уақытты жоспарлау жүйесін қолданбайды: зерттеулерге сәйкес, респонденттердің 82%-ының арнайы тайм-менеджмент жүйесі жоқ екен. Кәдімгі қызметкер жұмыс күнінің едәуір бөлігін бос өткізуі мүмкін, орташа алғанда офис қызметкері күніне небәрі ~2,9 сағат өнімді жұмыс істейді деген дерек бар [1. б. 112].
Уақытты тиімсіз пайдаланудың зардаптары көп – міндеттердің кешігуі, жұмыс уақытынан асып кету, қызметкерлердің күйзелісі мен қажуы. Мысалы, корпоративтік мәдениетінде уақытты басқаруға мән берілмеген ұйымдарда қызметкерлер мерзімдерге үлгермей, жоспарды орындай алмай, ақыр соңында өндірістік көрсеткіштер құлдырайды және ұжымда күйзеліс деңгейі өседі [12. б. 260].
Сурет 1. Уақытты тиімді басқару – заманауи бизнестегі басты талаптардың бірі.
Осыған орай, соңғы жылдары басқару саласында уақытты басқару тәсілдерін зерттеу қарқынды жүріп жатыр. Уақытты басқару дегеніміз – жеке және жұмыс уақытын мақсаттарға сай тиімді бөлу және пайдаланудың әдістері мен дағдылары жиынтығы. Уақытты тиімді жоспарлау қызметкерге міндеттерді маңыздылығы мен шұғылдығына қарай реттеуге, жұмыс күнін жүйелеуге мүмкіндік береді [3. б. 113]. Ғылыми еңбектерде уақытты басқарудың еңбек өнімділігіне оң әсер ететіні бірнеше рет дәлелденген.
Мәселен, Үндістандағы IT секторында жүргізілген зерттеу уақытты тиімді басқару қызметкерлердің өнімділігін арттыратынын көрсеткен [2. б. 47]. Сол сияқты, әртүрлі сала қызметкерлері арасында өткізілген сауалнамада уақытты басқару дағдысы жоғары қызметкерлердің жұмыс нәтижелері және жұмысқа қанағаттану деңгейі едәуір жоғары болғаны байқалды [3. б. 114]. Қызметкерлерге уақыт менеджменті бойынша тренинг өткізудің де пайдасы зор: мұндай оқудан өткен мамандардың жұмыс тиімділігі артып, стресі азаятыны анықталған [4. б. 365]. Жалпы алғанда, жүйелі талдаулар тайм-менеджмент пен еңбек өнімділігі арасында орташа оң корреляция бар екенін растады.
Уақытты басқару теориясының негізінде маңызды істерге басымдық беру концепциясы жатыр. АҚШ президенті Эйзенхауэр «Маңызды істерге сирек шұғыл болады, шұғыл істерге сирек маңызды болады» деп атап өткен. Кейіннен бұл принцип С.Р.Кови еңбектерінде дамытылып, «маңызды-шұғыл» төрт квадранттан тұратын Eisenhower матрицасы түрінде кең танылды [6. б. 89].Бұл матрица бойынша ең басты көңіл «маңызды, бірақ шұғыл емес» істерге бөлінуі тиіс – дәл осы санат болашақтағы табысқа әсер етеді, алайда күнделікті күйбеңде ондай істер кейінге ысырылады.
Уақытты басқарудың тағы бір әйгілі әдісі – Pomodoro техникасы. Бұл әдісті 1980 жылдары Ф.Чирилло ұсынған, мұнда жұмыс 25 минуттық қарқынды блоктарға бөлініп, әр блоктан кейін қысқа үзіліс беріледі. Pomodoro әдісі зейінді бір іске толық жұмылдырып, алаңдаушылықты азайтуға көмектеседі [5. б. 22]. Оқу процесінде жүргізілген тәжірибелер Pomodoro қағидатына сәйкес жүйелі үзілістер жасау өнімділікті едәуір арттыратынын көрсетті: өздігінен қалаған уақытта үзіліс алған студенттерге қарағанда, әр 24 минут жұмыстан кейін 5-6 минуттық үзіліс жасаған студенттер қысқа мерзімде дәл сол көлемде тапсырма орындаған, бірақ шаршауы азырақ болған. Яғни, алдын-ала белгіленген жүйелі үзілістер («помодоро») жұмыс қарқынын тиімді ұстап, адамның зейінін ұзақ сақтауға мүмкіндік береді [4. б. 366].
Сонымен бірге, электронды жоспарлау құралдары кеңінен қолданысқа енді. Қызметкерлер тапсырмаларды жазып отыратын to-do тізімдер, электронды күнтізбелер, арнайы уақыт трекер қосымшалары (Trello, Google Calendar, Clockify т.б.) арқылы өз уақытын бақылауды үйренуде [7. б. 1]. Статистика бойынша адамдардың 33 %-ы атқарылар істер тізімін қолданады, 12 %-ы барлық кездесу мен істерін күнтізбеге белгілейді, ал 25 %-ы күн тәртібін мүлде жоспарламай, істерін туындауына қарай шешеді екен [10. б. 8].
Уақытты басқару дағдыларының жеткіліксіздігі Қазақстанда да байқалады, бұл еңбек өнімділігінің төмендігіне алып келуі мүмкін. Дегенмен, уақыт менеджментінің озық әдістерін Қазақстан жағдайына бейімдеуге болады. Мысалы, ресейлік сарапшы Г. Архангельский посткеңестік кеңістікте уақытты тиімді пайдалану үшін уақыт есебін жүргізу, күнделікті жоспар құру, істерді классификациялау сияқты қарапайым, бірақ тәртіпке баулитын тәсілдерді ұсынады [14. б. 45]. Жалпы, әдебиеттерді талдау уақытты басқарудың еңбек өнімділігіне оң ықпал ететінін көрсетеді, алайда Қазақстан компаниялары контексінде жүргізілген зерттеулер өте аз. Бұл жұмыстың мақсаты – аталған зерттеу бос орнын толықтыру, жаһандық уақыт менеджменті моделдерін Қазақстан компанияларының тәжірибесімен салыстыра отырып талдау болып табылады [12. б. 280].
Әдістер мен материалдар. Зерттеудің әдістемелік негізі ретінде эксперименттік жоспар таңдалды. Зерттеу нысаны ретінде Алматы қаласындағы ірі финтех компания – Kaspi.kz ұйымының IT бөліміндегі қызметкерлер алынды (барлығы N=60). Іріктеуге қатысушылардың орташа жасы – 29,8 (±3,5) жас, оның 57%-ы ер, 43%-ы әйел жынысты (1-кесте). Қатысушылардың жұмыс өтілі 1 жылдан 5 жылға дейін, әртүрлі лауазым дәрежесіндегі офис қызметкерлері қамтылды. Іріктеуді сипаттау: қатысушылар қарапайым кездейсоқ әдіспен екі топқа бөлінді – эксперименттік топ (уақытты басқару бойынша оқытудан өткен 30 қызметкер) және бақылау тобы (ешқандай араласу жасалмаған 30 қызметкер). Топтар құрамы жыныс және жас көрсеткіштері бойынша баламаланды.
Ең алдымен, барлық қатысушыларға өзін-өзі бағалау сауалнамасы таратылып, онда олардың уақытты жоспарлау дағдылары, қолданатын тәсілдері (to-do тізім, электронды күнтізбе, т.б.) және жұмыс тиімділігіне қатысты субъективті пікірлері сұралды. Уақытты басқару деңгейін өлшеу үшін Маканның уақыт менеджменті сауалнамасы (TMQ, Макан, 1994) сұрақтары бейімделіп қолданылды [13. 382-б.].
Бұл сауалнама жоспарлау, басымдықтарды анықтау, уақытты жоғалтушылардан қашу сияқты үш өлшем бойынша уақытты басқару дағдыларын 5 балдық шкаламен бағалайды [13. 384-б.]. Еңбек өнімділігін өлшеу үшін компанияның ішкі көрсеткіштері пайдаланылды: әр қызметкердің апта сайын орындаған тапсырмалар саныжәне орташа жұмыс уақытының (сағ) тиімділігі (атқарылған тапсырма санының жұмсалған жалпы жұмыс уақытына қатынасы) есептелді. Қосымша ретінде қызметкерлердің жұмысқа қанағаттану деңгейі («өте төмен»=1-ден «өте жоғары»=5-ке дейін шкала) және соңғы бір айдағы стресс деңгейі («төмен»=1-ден «жоғары»=5-ке дейін) сұралды.
Эксперименттік топ қызметкерлеріне арнайы уақытты басқару тренинг өткізілді. Тренинг мазмұны Pomodoro техникасын практикалық қолдану [5. б. 22], Eisenhower матрицасы арқылы міндеттерді маңыздылық-шұғылдық бойынша саралау [7. б. 423], сондай-ақ Outlook күнтізбесі мен Trello тәрізді электронды жоспарлау құралдарын пайдалану дағдыларын үйретуді қамтыды. Тренинг 4 апта бойы жүрді: алғашқы аптада 2 сағаттық семинар, кейінгі апталарда қысқаша нұсқаулық кездесулер ұйымдастырылып, қатысушыларға жаңа дағдыларды жұмыс барысында қолдану тапсырылды. Бақылау тобы бұл араласуға қатыспай, әдеттегі жұмыс режимін жалғастырды.
Төрт апталық араласудан кейін екі топ үшін жоғарыда аталған өнімділік көрсеткіштері қайта өлшенді. Алынған деректер SPSS 26 бағдарламасына енгізіліп, статистикалық талдау жасалды. Ең алдымен, эксперименттік және бақылау топтарының көрсеткіштерін салыстыру үшін тәуелсіз таңдама t-тесті қолданылды. Сондай-ақ, эксперименттік топ ішінде «тренингке дейін» және «тренингтен кейін» нәтижелерін салыстыру үшін тәуелді таңдама t-тесті жүргізілді. Қызметкерлердің уақытты басқару сауалнамасындағы балдары мен олардың нақты еңбек өнімділігі арасындағы байланысты анықтау үшін Пирсон бойынша корреляциялық талдау орындалды. Сонымен қатар, уақыт менеджментінің жұмысқа қанағаттану мен стресске әсерін бақылау мақсатында көпөзгермелі регрессиялық модель құрылды (тәуелсіз айнымалы – уақытты басқару бағасы, тәуелді айнымалылар – өнімділік, қанағаттану, стресс). Барлық талдауларда маңыздылық деңгейі p<0,05 деп алынды. Нәтижелер 95% сенімділік интервалымен көрсетілді.
Төменде зерттеу нәтижелері кестелер және суреттер түрінде берілген. 1-кестеде іріктеудің негізгі сипаттамалары, 2-кестеде эксперименттік және бақылау топтарының өнімділік көрсеткіштері салыстырмалы түрде көрсетілсе, 3-кестеде уақытты басқару мен түрлі индикаторлар арасындағы корреляциялық байланыс келтірілген.
Кесте 1. Зерттеуге қатысқан қызметкерлердің сипаттамасы (N=60)
Нәтижелер мен талдау. Төрт апталық уақыт менеджменті бағдарламасынан кейін эксперименттік топ пен бақылау тобының еңбек өнімділігі көрсеткіштерінде айтарлықтай айырмашылықтар тіркелді. Атап айтқанда, эксперименттік топтағы қызметкерлер аптасына орта есеппен бұрынғы ~50 тапсырма орнына 70 тапсырма орындайтын болды, яғни өнімділік шамамен 40%-ға өсті.
Ал бақылау тобында тапсырма саны 52–ден 54–ке ғана өзгерді (2-кесте). Статистикалық талдау бұл өзгерістің маңызды екенін көрсетті (топаралық t-тест, p < 0,01). Эксперименттік топта бір тапсырмаға жұмсалатын орташа уақыт қысқарды да, сағаттық өнімділік артты – тренингтен кейін қызметкерлер бір сағатта орта есеппен 2,2 тапсырма орындады, ал бақылау тобында бұл көрсеткіш шамамен 1,5 тапсырма/сағ болып қалды. Сонымен қатар, эксперименттік топ қызметкерлерінің жұмысқа қанағаттану деңгейі бастапқы 3,8-ден 4,2-ге көтерілді, ал бақылау тобында шамалы ғана өсім болып, 3,7-ден 3,8-ге өзгерді. Бұл да тренингтің жанама оң әсерін білдіреді.
Кесте 2. Тайм-менеджмент тренингінің алдында және кейін өнімділік көрсеткіштерінің салыстырмасы
Эксперименттік топтағы өзгерістердің барлығы бастапқы кезеңмен салыстырғанда маңызды (p<0,01), бақылау тобында өзгерістер статистикалық маңызды емес (p>0,05).
Помодоро техникасы, міндеттерді жоспарлау және басқа да тәсілдерді үйренген қызметкерлер уақыттарын бұрынғыдан тиімдірек жұмсай бастағанын өздері де атап өтті. Сауалнама нәтижелері бойынша эксперименттік топтың 90%-ы "уақытты қалай басқаруды үйрендім, енді жұмысым жеңілдеді" деген пікір білдірген, ал бақылау тобында мұндай пікір 30%-дан аспады. Яғни, субьективті тұрғыдан да тренингтің пайдасы расталды.
Уақытты басқару дағдылары мен нақты еңбек өнімділігі арасындағы байланыс диаграмма түрінде 1-суретте берілген. Сурет 2 Pomodoro әдісін қолдану нәтижесінде эксперименттік топтың орындаған тапсырмалар саны апталар бойынша тұрақты өсіп отырғанын көрсетеді.
Сурет 2. Эксперименттік және бақылау топтарының апталық
өнімділік динамикасы (орындалған тапсырмалар саны).
4-аптаның соңында эксперименттік топ бақылауға қарағанда айтарлықтай көп тапсырма орындағаны байқалады.
Аналитикалық тұрғыда тайм-менеджмент дағдыларының тиімділігін корреляциялық талдау нәтижелері қуаттайды. 3-кестеде негізгі айнымалылар арасындағы корреляциялар келтірілген. Уақытты басқару деңгейі (сауалнама баллы) мен апталық өнімділік арасында оң өзара байланыс бар (r≈0,53, p<0,01), яғни уақытын жақсы ұйымдастыратын қызметкерлер апта ішінде көбірек жұмыс тындырады. Сондай-ақ, уақытты басқару балы жұмысқа қанағаттанумен тура (r≈0,45, p<0,01) және стресс деңгейімен теріс (r≈–0,40, p<0,01) корреляцияланған.
Бұл уақытты тиімді бөлу қызметкерлердің күйзелісін азайтып, жұмысынан алатын субъективті қанағат сезімін арттыратынын көрсетеді. Еңбек өнімділігі мен қанағаттану арасында да айтарлықтай оң байланыс байқалды (r≈0,50, p<0,01), ал стресс жоғарылаған сайын қанағаттану төмендейтіні анық (r≈–0,60, p<0,01). Аталған корреляциялар 95% сенімділік деңгейінде маңызды болып табылады.
Кесте 3. Уақытты басқару, өнімділік және жұмыс параметрлері арасындағы корреляциялар матрицасы(n=60).
Жоғарыдағы нәтижелер осы зерттеудің бірінші негізгі гипотезасын растады: уақытты басқару дағдыларын дамыту қызметкердің еңбек өнімділігін статистикалық тұрғыда маңызды дәрежеде арттырады. Бұл қорытындыны бұрынғы шетелдік зерттеулермен салыстырсақ, ұқсас үрдісті көреміз. Мысалы, Швета Рана (2021) Үндістандағы IT компанияларда жүргізген зерттеуінде уақытты тиімді жоспарлайтын қызметкерлердің өнімділік деңгейі едәуір жоғары болатынын анықтаған. Біздің тәжірибеміз сол нәтижені қуаттай отырып, ұйым қолдау көрсеткен жағдайда (яғни арнайы оқу, ынталандыру арқылы) тайм-менеджмент пен өнімділік арасындағы байланыс одан сайын нығаятынын көрсетті.
Аталған үндістандық зерттеуде де ұйымның қолдауы жоғары болғанда уақытты басқарудың әсері күшейетіні айтылған. Сондай-ақ, M.M.Дханья мен Н.Маллика (2018) қызметкерлер арасында уақытты басқару, жұмыс өнімділігі және жұмысқа қанағаттану арасында позитивті корреляция барын тапқан болатын. Біздің жұмысымызда да осындай үштік байланыс анықталды (3-кестеге қараңыз), бұл тайм-менеджменттің жан-жақты пайдалы әсерін растайды.
Зерттеу нәтижелерін талдай отырып, уақытты басқарудың қандай механизмдер арқылы өнімділікті арттыратынын бағамдауға болады. Біріншіден, уақытты тиімді ұйымдастыру басым міндеттерге назар аударуға мүмкіндік береді. Қызметкерлер “Маңызды әрі шұғыл” істерді дер кезінде бітіріп, “Маңызды, бірақ шұғыл емес”стратегиялық істерге күн сайын уақыт бөлуді үйренсе, олардың жұмысының ұзақ мерзімді тиімділігі өседі.
Екіншіден, тайм-менеджмент техникасы алаңдатушыларды азайтады. Біздің экспериментте Pomodoro әдісін енгізу арқылы қызметкерлер әлеуметтік желі, хабарламалар сияқты жиі бөлетін нәрселерден арылып, 25 минут бойы тек бір тапсырманы орындауға дағдыланды. Бұл тәсіл зейіннің тұрақтылығын күшейтіп, қателер санын азайтуы мүмкін.
Үшіншіден, уақытты тиімді бөлу стресс пен форс-мажорды төмендетеді. Эксперименттік топта тренингтен кейін жұмыста күйзеліс орта есеппен 15%-ға азайды (2-кесте). Мұның себебі – қызметкерлердің уақытқа бақылау сезімі артып, әр істі үлгеретіндігіне сенімділігінің пайда болуында. Психологияда ішкі бақылау орнының жоғары болуы жұмыс стрессін азайтатыны белгілі. Біздің қатысушылар да тайм-менеджмент дағдысы артқан соң жұмысты үйге тасу, аяғына дейін үлгере алмау сияқты мәселелерден арылып, жұмыс пен жеке өмір тепе-теңдігін жақсарта алғандарын айтты.
Зерттеудің екінші бағыты – Қазақстан ұйымдарындағы уақытты басқару тәжірибесін шетелдік үлгілермен салыстыру – бойынша да бірнеше маңызды тұжырым алынды. Кәсіпорындағы ішкі бақылау экспериментінен бөлек, жұмыс барысында автор әдеби дереккөздерге және ашық мәліметтерге сүйене отырып, Kaspi.kz секілді отандық компания мен Google, Toyota сынды әлемдік компаниялардың уақыт менеджменті тәсілдерін талдады.
Kaspi.kz – Қазақстандағы жетекші технологиялық компаниялардың бірі, оның табысты дамуы белгілі бір деңгейде менеджменттің тиімділігімен байланысты. Kaspi-де өнімдерді жылдам іске қосу, шешім қабылдаудағы жылдамдық – басты мәдени құндылықтар саналады. Мұндай ортада уақытты ұтымды пайдалану тек жеке деңгейде ғана емес, команда деңгейінде де жолға қойылған деп айтуға болады. Мысалы, Kaspi-дің Agile әдіснамасын қолданатыны белгілі – әрбір өнім бойынша шағын кросс-функционал командалар қысқа спринттер арқылы жұмыс істейді.
Agile философиясының өзі уақытты босқа жұмсамай, шағын мерзімдік нәтижелерге ұмтылуды көздейді. Бұл – іс жүзінде тайм-боксинг (уақыт жәшіктерін орнату) принципі, Pomodoro техникасына ұқсас тәсіл ұйым ауқымында қолданылып отыр деуге болады. Kaspi басшылығы қызметкерлерден жылдам және нәтижелі жұмыс күтетінін бірнеше рет атап өткен, яғни компания мәдениеті уақытты тиімді жұмсауды міндеттейді. Мысалы, Kaspi.kz бас директоры Михайл Ломтадзе компания табысының сыры “қызметкерлердің өнімділігі мен инновацияға бөлінетін уақытында” екенін айтқан. Kaspi қызметкерлері жұмыс уақытында барынша зейін салып, ал қажет емес жиналыстар мен бюрократия минимумға түсірілген – бұл да уақытты үнемдеу стратегиясы.
Шетелдік жетекші компаниялар да уақытты басқарудың әртүрлі бірегей модельдерін қолданады. Google компаниясында қызметкерлердің шығармашылық әлеуетін ашу үшін ерекше уақыт менеджменті саясаты қалыптасқан. Google негізін қалаушылар енгізген “20% ереже” бойынша инженерлер өз жұмыс уақытысының 20%-ын (аптасына бір күнді) өздерінің жеке жанама жобаларына арнай алады. Бұл – қызметкерлерге негізгі міндеттерінен бөлек, инновациялық жобалармен айналысу үшін берілетін уақыт. Google ішкі талдауында дәл осы саясаттың нәтижесінде Gmail, AdSense секілді ірі өнімдер пайда болғаны айтылады. Компания 20% ережесін әлі де қолдайтынын, үлкен идеялар көбіне осындай еркін уақыттан туындайтынын ресми мәлімдеген (2020 ж.).
Google-дің тағы бір тәжірибесі – қызметкерлеріне өздерінің “ең тиімді сағаттарын” анықтап, сол уақытта ең күрделі жұмыстарды істеуді ұсынуы. Мысалы, компанияның өнімділік жөніндегі кеңесшісі Лаура Мэй Мартин әр адамның күні бойы энергиясы құбылатынын, сондықтан “қуатты сағаттарын” (өндіріп жұмыс істейтін уақыт диапазоны) қорғау керектігін айтады. Google кең кампусында демалыс орындары, ойын бөлмелері болуы да қызметкерлерге қажет кезде үзіліс жасап, кейін қайта күш жинап жұмысқа кірісуге мүмкіндік береді – мұның барлығы уақытты басқарудың икемді тәсілдері.
Ал Toyota компаниясы уақытты басқару мәселесіне мүлде басқа қырынан келген. Toyota өндірістік үрдісте уақыт шығынын азайтуды мақсат тұтатын Lean (берекесіздіксіз өндіріс) философиясын және Just-in-Time (дәл уақытында) жүйесін негіздеді. Toyota-ның классикалық өндіріс жүйесінде әр әрекет қатаң стандартталған уақытта орындалады, артық күту, бос тұру дегенге жол берілмейді. Мысалы, конвейерде ақау шықса, жұмыскерлер бірден сигнал беріп, мәселеге жедел көңіл бөлінеді – бұл да уақытты үнемдеу тәсілі (андон жүйесі).
Toyota инженері Таиити Оно енгізген “7 түрдегі ысырап”концепциясында уақытты жоғалту (күту уақыты) негізгі ысыраптардың бірі ретінде көрсетілген және оны жою үшін өндіріс процесі үнемі жетілдіріліп отырады. Нәтижесінде, Toyota әлемдегі ең өнімді автоөндірушілердің бірі атанып отыр: бір зерттеу бойынша, Lean менеджментті толық қолдану арқасында Toyota компаниясындағы қызметкерлердің өнімділігі бәсекелестерінен 20%-дан астам жоғары болған. Бұл көрсеткіштер уақытты басқарудың ұжымдық мәдениеті ұйым тиімділігіне қаншалықты ықпал ететінін дәлелдейді. Toyota тәжірибесінде уақытты басқару көбіне процесті ұйымдастыру (процесс ішінде артық уақыт жоғалтпау) түрінде көрініс табады.
Жалпы, жергілікті және шетелдік ұйымдардың уақытты басқару үлгілерін салыстырғанда, олардың ортақ мақсаты – еңбек өнімділігін арттыру – екені байқалады да, қолданылатын әдістері әртүрлі. Қазақстан компаниялары әлемдік тәжірибеден екі бағытта үлгі ала алады: біріншіден, қызметкерлердің өзін-өзі басқаруын дамыту (Google үлгісі) – шығармашылық және зияткерлік еңбекте нәтижені уақытқа тәуелсіз өлшей отырып, мамандарға белгілі бір еркіндік беру, маңызды жобаларға уақыт бөлуге ынталандыру, екіншіден, процестерді оңтайландыру (Toyota үлгісі) – регламенттер арқылы уақыт ысырабына жол бермеу, операцияларды жеделдету.
Бұл екеуі бірін бірі толықтыратын тәсілдер. Біздің зерттеу көрсеткендей, жекелеген қызметкер деңгейінде уақытты тиімді басқару дағдылары өнімділікті арттырады. Ал ұйым деңгейінде қолайлы орта мен мәдениет қалыптасса (мысалы, артық жиналыстарды қысқарту, нәтижеге бағытталған икемді жұмыс кестелері, т.б.), тайм-менеджменттің тиімділігі еселене түседі.
Қорытынды. Бұл зерттеуде алынған нәтижелер уақытты басқару әдістерін жұмыс орындарында белсенді қолдану еңбек өнімділігін едәуір жоғарылататынын көрсетті. Эксперимент қорытындысы бойынша, уақыт менеджменті бойынша арнайы оқудан өткен қызметкерлер бақылау тобымен салыстырғанда айтарлықтай көп жұмыс атқарды, яғни өнімділіктің статистикалық мәнді өсімі тіркелді.
Сурет 3. Уақытты тиімді пайдалану – еңбек өнімділігінің кепілі.
Сондай-ақ, уақытты тиімді жоспарлау қызметкерлердің жұмысқа қанағаттану деңгейін арттырып, стрессті төмендететіні анықталды. Бұл тайм-менеджменттің жан-жақты оң әсері бар екенін дәлелдейді: дұрыс жоспарланған жұмыс күні қызметкердің көңіл күйіне, ынтасына және денсаулығына да пайдалы.
Академиялық тұрғыда, зерттеу нәтижелері әлемдік уақытты басқару теориясы мен эмпирикасындағы негізгі тұжырымдарды растайды. Уақытты басқару дағдылары жоғары болған сайын еңбек өнімділігі өсетіні көптеген еңбектерде айтылған. Біздің жұмысымыз бұл байланысты Қазақстан ұйымы жағдайында нақты деректермен негіздеді. Сонымен бірге, шетелдік уақыт менеджмент үлгілерінің (Google-дің 20% ережесі, Toyota-ның Lean жүйесі т.б.) тиімді жақтарын талдай отырып, оларды Қазақстанның әлеуметтік-мәдени контексіне бейімдеуге болатындығы талқыланды. Мысалы, өндірістік кәсіпорындар үшін Toyota әдістері (үдемелі тиімділік, дәл уақытында өндіру) көбірек сәйкес келсе, ал шығармашылық-инновациялық саладағы қазақстандық компаниялар Google тәжірибесінен үйрене алады (қызметкерге автономия беру, икемді жұмыс уақытын қолдану). Маңыздысы – кез келген ұйым өз қызметкерлерінің уақыт ресурсын бағалап, оны оңтайлы пайдалануды үйрететін корпоративті мәдениет қалыптастыруы қажет.
Зерттеу нәтижелері негізінде Қазақстан ұйымдарына бірқатар тәжірибелік ұсыныстар беруге болады. Біріншіден, қызметкерлердің уақытты басқару дағдыларын дамыту үшін тренингтер ұйымдастыру керек. Жаңадан жұмысқа тұрған мамандарға тиімді жұмыс күнін жоспарлау, басымдықтарды анықтау, заманауи құралдарды пайдалану бойынша білім беру – олардың болашақ өнімділігін арттыруға салынатын инвестиция. Екіншіден, компания ішінде уақытты рәсуә ететін факторларды азайту маңызды: мысалы, қажетсіз ұзын жиналыстар санын қысқарту, коммуникацияны бюрократиясыз жеделдету, қызметкерлерге бірнеше бөлініп кеткен тапсырмалар емес, мүмкіндігінше фокуспен жұмыс істеуге жағдай жасау. Үшіншіден, цифрлық жоспарлау сервистерін ендіру – тапсырмаларды басқарудың корпоративтік жүйелерін (Trelo, Asana, Jira және т.б.) қолдану арқылы әркімнің уақытын үнемдеу. Бұл шаралар қызметкерлердің жұмыс уақытын тиімді өткізуіне көмектеседі және жалпы ұйымның өнімділігін көтереді.
Әрине, уақытты басқару мәдениеті бір күнде орнықпайды. Ол үшін басшылардың да үлгі көрсетуі, жалпы ұжымның саналы түрде уақыттың қадірін арттыруы қажет. Қазақстандық көптеген компанияларда жұмыста ұзақ уақыт отыру әлі күнге «еңбекқорлық» белгісі саналады, ал шын мәнінде өнімділік жұмыс уақытының ұзақтығымен емес, оны қаншалықты ұтымды пайдаланғанымен өлшенеді. Сондықтан, отандық бизнесте нәтижеге бағытталған, уақытты бағалайтын менеджмент стилін қалыптастыру – заман талабы. Бұл зерттеу уақытты басқарудың нақты пайдаларын көрсетіп берді, ендігі жерде осы принциптерді іс жүзінде кеңінен қолдану үшін әрекет керек.
Қорытындылай келе, уақыт – қайтарылмайтын ресурс, ал оны тиімді басқару – еңбек өнімділігін еселеудің сенімді жолы. Зерттеу гипотезалары толығымен дәлелденді: қызметкерлерге уақытты басқару дағдыларын үйрету олардың жеке өнімділігін шамамен 20-40%-ға арттыруы мүмкін, сонымен бірге жұмыс сапасы мен қанағаттануы жақсарады. Бұл Қазақстанның еңбек нарығы үшін өте өзекті нәтиже, себебі ұлттық экономиканы диверсификациялау және өнімділікті көтеру күн тәртібінде тұр. Уақытты тиімді пайдалану мәдениетін енгізу – әрбір ұйымның бәсекеге қабілеттілігін арттыратын фактор. Сол арқылы еліміздегі адам капиталын барынша пайдалануға, еңбек өнімділігін әлемдік деңгейге жақындатуға мүмкіндік туады. Болашақта әртүрлі сала, аймақ және кәсіпорын деңгейінде уақыт менеджментінің озық үлгілерін бейімдеп, қосымша зерттеулер жүргізу пайдалы болмақ. Бұл жұмыс – Қазақстан жағдайында уақытты басқарудың тиімділігін ғылыми негізде дәлелдеген алғашқы қадамдардың бірі.
Номер журнала Вестник науки №6 (87) том 1
Ссылка для цитирования:
Оразбекова Т.С. УАҚЫТТЫ БАСҚАРУДЫҢ ЕҢБЕК ӨНІМДІЛІГІНЕ ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ // Вестник науки №6 (87) том 1. С. 2404 - 2420. 2025 г. ISSN 2712-8849 // Электронный ресурс: https://www.вестник-науки.рф/article/23870 (дата обращения: 17.07.2025 г.)
Вестник науки © 2025. 16+