Алдонгарова А.Д., АрынғалиЭ.Э., Тулекова Г.Х.
ҚАЗІРГІҚОҒАМДАҒЫ ӘЙЕЛ РӨЛІ *
Аннотация:
Қазақстан Республикасының жаһандану және әлемдік қоғамдастыққа кірігу процестері әйелдердің қоғамдық-саяси белсенділігіне үлкен әсер етеді. Қазақ әйелдері тарихтан ерлермен тең дәрежеде шайқасып, бала тәрбиелеп, шаруалармен айналысқаны белгілі. Қазақ әйелдері өз жерін, Отанын және ошағын қорғады. Бұл ежелгі дәуірден бастап қазақ қоғамында гендерлік көзқарас сақталғаны туралы дәлел. Мақалада әйелдердің қоғамдағы алатын рөлі мен қоғамның әйелдерге деген көзқарасы баяндалған. Сондай-ақ, әйелдердің қазіргі кезде ел үшін атқарып жатқан істері мен жұмыстарының бағалануы сараланған
Ключевые слова:
әйел, көшбасшы, қамқоршы, құқық, батыр
УДК 1
Алдонгарова А.Д.
Университет «Туран»
(Алматы, Казахстан)
Арынғали Э.Э.
Университет «Туран»
(Алматы, Казахстан)
Научный руководитель:
Тулекова Г.Х.
Университет «Туран»
(Алматы, Казахстан)
ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ӘЙЕЛ РӨЛІ
Аннотация: Қазақстан Республикасының жаһандану және әлемдік қоғамдастыққа кірігу процестері әйелдердің қоғамдық-саяси белсенділігіне үлкен әсер етеді. Қазақ әйелдері тарихтан ерлермен тең дәрежеде шайқасып, бала тәрбиелеп, шаруалармен айналысқаны белгілі. Қазақ әйелдері өз жерін, Отанын және ошағын қорғады. Бұл ежелгі дәуірден бастап қазақ қоғамында гендерлік көзқарас сақталғаны туралы дәлел. Мақалада әйелдердің қоғамдағы алатын рөлі мен қоғамның әйелдерге деген көзқарасы баяндалған. Сондай-ақ, әйелдердің қазіргі кезде ел үшін атқарып жатқан істері мен жұмыстарының бағалануы сараланған.
Ключевые слова: әйел, көшбасшы, қамқоршы, құқық, батыр.
Біз орасан зор әлеуметтік өзгерістер мен саяси сілкіністер дәуірінде, ғылыми-техникалық прогресс пен жаһандану дәуірінде, әйелдердің қоғамдағы мәртебесінің түбегейлі өзгерген кезеңінде өмір сүріп жатырмыз.
ХХ-ХХІ ғасырлар әлемдегі әйелдердің рөлін айтарлықтай өзгертті, әйелдердің құқықтық мәртебесінде түбегейлі жаңартулар болды, гендерлік теңдік идеясы адамдардың санасын жаулап ала бастады. Әлемнің көптеген елдерінде әйелдер дауыс беру құқығына ие болды, саяси процестердің толық қатысушысы бола алды. Әйелдер дауыс беруге қатысып қана қоймай, сайлануға құқығына ие болды.
Бүгінгі таңда әйелдер барлық континенттердің парламенттері мен Үкіметтерінде ұсынылған, ал Швед Парламентінде 2002 жылғы сайлаудан кейін әйелдер 45%-ды құраған және осы көрсеткіштер бойынша Швеция әлемде екінші орынға шықты. 2003 жылдың қыркүйегінде африкалық Руанда бірінші орынға шықты, онда парламенттегі әйелдер көрсеткіші - 48,8%-ды құрайды.
Қазіргі уақытта халықаралық қауымдастық, оның ішінде БҰҰ сияқты ұйымдар, оның мамандандырылған мекемелері — халықаралық еңбек ұйымы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы әйелдердің жағдайын жаһандық тақырып ретінде бағалайды. БҰҰ-ның Әйелдер жағдайы жөніндегі IV Дүниежүзілік конференциясының (Пекин, 1995 ж.) және БҰҰ Бас ассамблеясының «Әйелдер - 2000: гендік теңдік, XXI ғасырдағы даму және бейбітшілік» арнайы сессиясының (Нью-Йорк, 2000 ж.) халықаралық қорытынды құжаттарында барлық елдердің үкіметтеріне әйелдердің тең емес жағдайы болуының әлеуметтік және мәдени факторларын ликвидациялау жөнінде шаралар қабылдау қажеттігі туралы үндеу қамтылғаны бекер емес. Әлемдік қоғамдастықпен әйелдерге арналған Адам құқықтары бағдарламасымен танылған «Пекин іс-қимыл платформасы» (1995 ж.) Егемен Қазақстан үшін гендерлік теңдіктің ұлттық стратегиясын құруға бастама болған негізгі құжатқа айналды.
Қазақстан Республикасының жаһандану және әлемдік қоғамдастыққа кірігу процестері әйелдердің қоғамдық-саяси белсенділігіне үлкен әсер етеді. Осы жолда үлкен еңбек сіңірген адамдар қатарына Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің тізім бойынша «Асар» республикалық партиясынан 3 ші шақырылымының депутаты, «Аймақ» депутаттық тобының жетекшісі Дариға Назарбаева, «Қазақстан Республикасы Бірінші Президентінің Қоры» қоғамдық қорының директоры, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрағасын жатқызуға болады.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңіндегі әйелдердің саясатқа араласуы елдегі демократия базасын едәуір кеңейтуге мүмкіндік береді және қоғам мақұлдаған шешімдерді әзірлеу мен іске асыру үшін қосымша жағдайлар жасайды.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңіндегі әйелдердің саясатқа араласуы елдегі демократия базасын едәуір кеңейтуге мүмкіндік береді және қоғам мақұлдаған шешімдерді әзірлеу мен іске асыру үшін қосымша мүмкіндіктер қарастырады.
Бұл ретте, қазақ қоғамындағы әйелдің орны мен рөлінің өзгеруі оның тарихының әртүрлі кезеңдеріндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өміріндегі қарқынды өзгерістермен өзара тығыз байланыста болғанын және болып жатқанын атап өткен жөн.
Осыған байланысты әртүрлі тарихи кезеңдердегі әйелдің жағдайын анықтайтын негізгі кезеңдерді белгілеуге болады.
Біріншісі - дәстүрлі, патриархалды-рулық құрылымның кезеңі. Бұл кезеңнің ерекшелігі - әлеуметтік қатынастардағы ер адамдарға қосымша қызмет көрсету жағдайында әйелге «пештің қамқоршысы» дәстүрлі функцияларын бекіту. Сонымен бірге, мифтер мен тарихи аңыздарда халықтық бірліктің символы ретінде Анаға деген дәстүрлі құрмет баса айтылған, әйелдерді саяси және мемлекеттік шешімдер қабылдау процестеріне белсенді тартудың тарихи мысалдары айтылады.
Бұл тұрғыда А.Вамберидің келесі сөздерін мысалға кклтіруге болады: "...маған ешнәрсе көшпелі өмір туралы нақты түсінік бере алмады; мен кейіннен бір қырғыз әйелінен оларды бір жерден екінші жерге көшуге итермелейтін себептер туралы сұрағанда, ол күліп былай жауап берді: «біз сіз сияқты жалқау емеспіз... біз сіздер сияқты бір орында отыра бермейміз. Адам қозғалуы керек, өйткені өзіңіз ойлаңыз: Күн, Ай, жұлдыздар, су, жануарлар, құстар, балықтар — бәрі қозғалады, тек жер мен өлгендер орнында қалады», - деген болптын».
Сонымен қатар, Шоқан Уәлиханов былай деп жазады: «Қазақ тарихындағы әйелдер әскери істе ерлерден де асып түседі. Мысалы, Қасым ханның әпкесі Бопай бес жүз жауынгерден тұратын отрядты басқарды. Бопай ұрыс даласында қатал жауынгер болған, онымен қоса өз отьасында сегіз балаға қамқорлық жасауға үлгерген» [1].
Әрине, үй ошағының сақтаушысы ретінде қазақ қоғамындағы әйел қазақтардың дәстүрлі мәдениетінің басты тасымалдаушысы болды, ал егер жағдай мен тұрмысы мүмкіндік берсе, саясатқа белсене қатысып, қоғамдық өмірдің орталығына айналды. Шоқан Уәлихановтың әжесі Айғанымның тағдыры осындай. Уали хан қайтыс болғаннан кейін ол Көкшетау ормандарында орналасқан Сырымбеттегі рулық иелікті өз қолына алған болатын [2].
Әйелдер жағдайының ерекшеліктерін сипаттайтын келесі екінші кезең қазақ қоғамының Батыс бағыттағы өркениеттік қозғалыс орбитасына қосылуымен ерекшеленеді. Алдымен, Ресей империясының контекстінде, содан кейін кеңестік кезеңде әйелге тарихи қалыптасқан қатынастар бұзылып, гендерлік теңдіктің батыстық дәстүрінің құндылықтары мен ұстанымдары қабылданды.
Бекітілген «де-юре» әйел құқықтары оның дәстүрлі тұрмыстық функцияларды орындау шеңберінен шығуына және үлкен әлеуметтенуге ықпал етті. Бұл тұрғыда ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның қоғамдық өмірінің тарихында жарқын із қалдырған Назифа Құлжанова өте жарқын және ерекше үлгі болып табылады. Назифа - әйелдер қозғалысының белсендісі, дарынды педагог, Орыс Географиялық қоғамының мүшесі, өзін журналистикаға арнаған алғашқы қазақ әйелдерінің бірі болды [1].
Сол кезеңде Алма Оразбай да танымал тұлға болды. Революциялық идеялармен жігерлене отырып, ол ауыл кеңестеріне, сондай-ақ бірінші қазақ кавалериялық полкінің құрылуына белсене қатысты. Ол Орынбор губкомы секциясының хатшысы, Бюро мүшесі және Қырғыз РКП(б) облыстық әйелдер бөлімінің меңгерушісі болып сайланды. Сонымен қатар, ол Алматыда жарық көрген «Қазақ халқында көп әйел алуды жою туралы» зерттеу авторларының бірі болып саналады [3].
Кеңес кезеңінде «әйелдер мәселесіндегі» айқын оң өзгерістерге қарамастан, бұл процесс Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің қатаң идеологиялық диктатурасына сәйкес жүргізілді. Сонымен қатар, осы кезеңде Қазақстандағы әйелдердің қазіргі жағдайының тамыры жатыр. Бұл тұрғыда Кеңес Одағының Батыры деген жоғары атағын алған Шығыстың алғашқы әйелдері Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәметованың өнегесі үлгі.
Әлия Молдағұлова майданға 1943 жылдың тамыз айында аттанды. 2-ші Прибалтика майданының 22-ші армиясының 54-ші атқыштар бригадасының құрамында соғысқан. Қазан айының басында Әлия Молдағұлованың есебінде 32 фашист қаза тапты.
Мәншүк Мәметова майданда пулеметшілер курсын бітіріп, саптық бөлімге пулемет есебінің бірінші нөмірі болып тағайындалды. 1943 жылы 15 қазанда Невельді азат ету үшін ауыр ұрыстарда мемлекеттік биіктікті қорғау кезінде пулемет есептобының бірі болып қалып, ауыр жараланып, жаудың 70 солдатын жойып, ерлікпен қаза тапты [1].
Соғыстан кейінгі жылдары, экономикалық қиындықтарға қарамастан, әйелдер арасындағы білім деңгейі өсіп келеді. Мәселен, санақ деректері бойынша әйелдер арасында жоғары және орта (толық және толық емес) білімі бар адамдардың саны 1959 жылы 311, ал 1979 жылы 598 адамды құрады.
Алайда, әйелдің әлеуметтік жағдайының ауқымын кеңейтудегі айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, іс жүзінде гендерлік дифференциация сақталды, ол қазіргі жағдайда әйел мен еркек арасындағы теңсіздіктің негізі болып табылады.
Сонымен, үшінші кезең — Қазақстан Республикасы Мемлекеттік егемендік алған сәттен бастап - гендерлік теңдік проблемасы да ерекше орын алатын ұлттық және азаматтық бірегейліктің жаңа нысандарын іздеумен сипатталады. Біздің ойымызша, қазіргі уақытта, бір жағынан, қазақ халқының ұлттық, рухани, мәдени дәстүрлерінің жандануы өзекті болып отыр, ал екінші жағынан, «әйелдер мәселесін» гендерлік теңдікті шешудің жалпы әлемдік, жаһандық үрдістерінің ырықтандырылуы мен бейімделуі жүріп жатыр.
Қазіргі уақытта Қазақстанда екі гендерлік зерттеу орталығы (МТИ) жұмыс істейді: Алматы мен Қарағандыда, екі Феминистік лига: Алматы мен Көкшетауда.
Егер 1994 жылдың ортасына қарай Қазақстанда небәрі 6 әйелдің үкіметтік емес ұйымдары тіркелген болса (Ақмола солдат аналар комитеті, Қазақстан әйелдер одағы, мұсылман әйелдер Лигасы, Қазақстан Республикасының көп балалы отбасылар Одағы, Феминистік Лига, асырауында балалары бар мүгедек әйелдердің Қазақстан қауымдастығы), ал 1997 жылы олардың саны 30-дан асты, ал қазіргі уақытта - 200-ден астам әйелдер ұйымы бар [4].
Қазақстанның іскер әйелдер қауымдастығы әйелдер бизнес-ортасын қалыптастыруға өз үлесін қосуда. Қауымдастық қызметі іскер әйелдердің күш-жігерін шоғырландыруға, бастаманы, иммунитетті, жаңашылдықты дамытуға, азаматтық қоғамды құру және демократияны дамыту жағдайында әйелдерге Әлеуметтік және өмірлік бағдарлауға жәрдемдесуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2011 жылғы 5 наурыз - Қазақстан әйелдерінің съезінде сөйлеген сөзінде: «...әйелдер кәсіпкерлігінің серпінді секторы Қазақстан экономикасының маңызды бөлшегіне айналды... мамандардың есептеуінше, қазақстандық әйелдер бүгінде елдің ЖІӨ-нің 40%-ға жуығын қалыптастырады. Бұл үлес әйелдер кәсіпкерлігінің экономикалық әлеуеті барған сайын артып келеді...» [5].
Осылайша, XX-XXI ғасырлар «әйелдер төңкерісі» деп белгіленген құбылыстың тарихи аренаға шығуы үшін маңызды. Әлемнің қазіргі заманғы көрінісіне үнемі еніп келе жатқан әйел факторы өркениеттің қалыптасқан негіздерін қайта түсінуді талап етеді, қазіргі қоғамдағы әйелдің орнын анықтаудың түбегейлі жаңа өзекті мәселелерін алға тартады, онсыз адамзаттың одан әрі ілгерілеуі және тұрақты дамуы мүмкін емес.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
5 томдық Қазақстан тарихы. Т.3 – Алматы, 2007 ж.
А. Кодар., Дала білімі: мәдениеттану бойынша очерктер. – Астана: Фоли- ант, 2002. – 87 б.
А.М.Хазанов., Көшпенділер және сыртқы әлем. 3-ші басылым. – Алматы: Дайк-Пресс, 2000.– 228 б.
Ұлы Даланың ұлы қыздары. Анықтамалық. 1 том. – Астана, 2009. – 304 б.
Н.Ә.Назарбаев., Казахстан 2030. – Алматы, 1997 ж.
Aldongarova A.D.
Turan University
(Almaty, Kazakhstan)
Aryngali E.E.
Turan University
(Almaty, Kazakhstan)
Scientific advisor:
Tulekova G.Kh.
Turan University
(Almaty, Kazakhstan)
THE ROLE OF WOMEN IN MODERN SOCIETY
Abstract: the processes of globalization and integration of the Republic of Kazakhstan into the world community have a great impact on the socio-political activity of women. It is known from history that Kazakh women fought on an equal footing with men, raised children and engaged in farming. Kazakh women defended their land, homeland and hearth. This is evidence of the fact that from ancient times the Kazakh society has maintained a gender perspective. The article describes the role of women in society and society's attitude towards women. The assessment of women's current work and work for the country is also differentiated.
Keywords: woman, leader, guardian, right, hero.
Номер журнала Вестник науки №1 (46) том 1
Ссылка для цитирования:
Алдонгарова А.Д., АрынғалиЭ.Э., Тулекова Г.Х. ҚАЗІРГІҚОҒАМДАҒЫ ӘЙЕЛ РӨЛІ // Вестник науки №1 (46) том 1. С. 11 - 18. 2022 г. ISSN 2712-8849 // Электронный ресурс: https://www.вестник-науки.рф/article/5093 (дата обращения: 23.04.2024 г.)
Вестник науки СМИ ЭЛ № ФС 77 - 84401 © 2022. 16+